كەم كەس هەیە گوێبیستی سروودە بەناوبانگەكەی (حەسەن زیرەك) نەبووبێت بە ناوی (ئەی نیشتمان) ئەو سروودەی بە هەستێكی قووڵ و نیشتمانییانە باس لە خۆشەویستیی بۆ خاك و وڵات دەكات، بەڵام هەر هەمان ئاوازی سروودەكە بە شیعرێكی توركی، بووەتە مارشی ئەنكەرا و زۆر جاریش وەكوو مارشی میللیی توركیا ناوی دەهێنرێت، یاخود یەكێكە لەو سروودانەی هەموو توركێك شانازیی پێوە دەكات. ئایا ئەو سروودە لە بنەڕەتدا كوردییە و تورك دزیویانە؟ یان توركییە و حەسەن زیرەك بردوویەتی؟
مێژووی ئاوازی ئەو گۆرانییە بۆ كەی دەگەڕێتەوە؟
ئەگەر بەدوای سەرچاوەی ئاوازی ئەو گۆرانییەدا بگەڕێیت، لە هیچ سەرچاوەیەكی توركیدا باس لەوە ناكات، ئاوازەكە بەر لە حەسەن زیرەك گوترابێت، بەڵام شیعری گۆرانییەكە بە زمانی توركی، كە ناوی شیعرەكە (سەیری بەردی ئەنكەرا بكە)یە، لە 1919 لە لایەن ( محەمەد عەلی ئەرتەكین)ەوە نووسراوە، ئەوكات وەكوو شیعرێكی نیشتمانی ناوی هێنراوە.
جیا لەوەش، توركەكان باس لەوە دەكەن، كە ئاواز و شیعرەكە لە سەردەمی وەحدەدین سوڵتانەوە نووسراوە و ئەوكات بە ناوی (عوسمانییە)ەوە گوتراوە.
وەحدەدین سوڵتان، دوا سوڵتانی عوسمانییەكان بووە و لە 1918 بووە سوڵتانی عوسمانییەكان و لە 17ی11ی1922 توركیای بەجێ هێشتووە و چووە ئیتالیا و گوتی: ژیانم پارێزراو نییە.
دوای مردنی لە 1926، كە ئەوكات مستەفا كەمال ئەتاتورك، سەركۆماری توركیا بوو، نەیهێشت تەرمەكەی بهێننەوە بۆ توركیا و بەناچاری برایە شام و لەوێ نێژرا.
گوایە ئەو سروودە لە سەردەمی ئەودا گوتراوە، بەڵام هیچ ڤیدیۆیەك، یان بەڵگەیەك نییە، كە ئاوازەكە لەو سەردەمەدا گوترابێت.
كەی ئەو سروودە لە توركیا ناوبانگی دەكرد؟
ئەسین ئانگین، یەكێك بووە لە گۆرانیبێژە ناودارەكانی توركیا و لەسەر شێوازی پۆپ موزیك گۆرانیی دەگوت لە توركیا، لە 1968 یەكەم ئەلبوومی خۆی بڵاو كردەوە، بەڵام لە 1974 ئەلبوومی (سەیری بەردەكانی ئەنكەرا بكە)ی بڵاو كردەوە، كە ئاوازەكەی سروودی (ئەی نیشتمان)ی حەسەن زیرەكە، بەڵام ئەویش هەر وەكوو ئاوازێكی فۆلكلۆریی توركیا ناوی ئاوازەكەی هێناوە.
لە توركیا قسە زۆر لەسەر ئاوازی ئەو سروودە دەكرێت، بەشێك پێیانوایە توركییە و حەسەن زیرەك بردوویەتی، بەشێكی دیكە پێیان وایە ئاوازەكەی كوردییە و حەسەن زیرەك دایناوە و توركیا بەئاشكرا دزیویەتی. بەڵگەش بۆ ئەوە، ئەگەر ئاوازەكە توركییە، بۆچی تا ئەسین ئێنگین ئەو سروودەی لە 1974 بڵاو نەكردووە، سروودەكە ناوبانگی نەبووە لە توركیا؟ ئەگەر پێشتر ناوبانگی هەبوایە، بەو شێوەیە خەڵك پێشوازیی لێ نەدەكرد.
شێخ مووس دیكەن، نووسەری دیاری توركیا و باكووری كوردستان، لە 2015، وتارێكی لەبارەی ئەسڵ و راستیی ئاوازی سروودی (ئەی نیشتمان)ی حەسەن زیرەك نووسیوە.
شێخ مووس دەڵێت: ”ئاوازی گۆرانییەكە موڵكی حەسەن زیرەكە و توركیا دزیویەتی، وەكوو چۆن ناو و ئاو و خاك و جوگرافیا و مێژووی كوردیان دزیوە، ئەو گۆرانییەشیان دزیوە.“
لە بەشێكی وتارەكەدا دەڵێت: ”هۆكاری گوتنی ئەو سروودە بە دەنگی حەسەن زیرەك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە لە 1946 كۆماری كوردستان لە مەهاباد رووخێنرا، ئەمەش كاریگەریی زۆری لەسەر زیرەك دروست كردووە، بۆیە ئەو سروودەی داناوە و ئاواز و شیعرەكەیش هی خۆیەتی.“
پێشتر تورك ئاوازی كوردیی كردووە بە موڵكی خۆی؟
ئەگەر بە وردی لێكۆڵینەوەی جدیی بكرێت لە توركیا، بەوەی توركیا چەند ئاوازی كوردیی بردووە و كردوویەتی بە موڵكی خۆی، رەنگە دەیان ئاواز دەربكەون، كە ئەسڵی ئاوازەكان كوردییە و تورك بە موڵكی خۆی زانیوە. دەكرێت چەند نموونەیەك بهێنینەوە.
گۆرانیی (قەرە زیندان) گۆرانییەكی بەناوبانگی ئیبراهیم تاتڵیساسە، تەنانەت فیلمێكی سینەماییشی هەر بە ناوی ئەو گۆرانییەوە كردووە. ئەگەر گوێ لە گۆرانییەكە بگریت، بۆت دەردەكەوێت، كە ئاوازەكەی لە گۆرانیی (مامە گیانی مامەی) عەلی مەردانەوە وەرگیراوە، بەداخەوە ئیبراهیم نووسیویەتی (ئاواز: ئیبراهیم تاتڵیساس). گۆرانیبێژی گەورەی كورد ناسری رەزازی، زۆر بەجوانی گۆرانیی مامە گیانی مامەی گوتەوە و لەوێدا روونی كردەوە، كە ئیبراهیم، گۆرانییەكەی دزیوە و ناوی خۆی لەسەر داناوە.
هەروەها گۆرانیی (نەسرین ئەمڕۆ بەهارە)ی تاهیر تۆفیق، كە یەكێكە لە گۆرانییە هەرە بەناوبانگەكانی كورد، بەڵام تورك ئاوازی ئەو گۆرانییەیان بردووە و بەناوی فولكلۆری توركیا بە جیهانیان ناساندووە.
بەوەشەوە نەوەستاون، تەنانەت كۆپلەیەكی شیعری گۆرانییەكەشیان بردووە و بە ناوی خۆیانەوە بڵاویان كردووەتەوە، وەك لە نموونەی خوارەوە روونی دەكەینەوە:
شیعرە كوردییەكە دەڵێت: ”نەخۆش كەوتم نەهاتیت گیانە، وادەی روحكێشان وەرە“
بە توركییەكەش دەڵێت: ”هەستە دوشتم گیالمەدین ئانە، باری جان ڤێرانە گیال“
ئەو دێڕە شیعرە توركییە، رێك ماناكەی ئەو دێڕە كوردییەیە، ئەوەی توركی بزانێت دەزانێت، كە هەردوو دێڕەكە یەك مانایان هەیە.
باشە ئەگەر ئەو گۆرانییە ئاوازەكەی فۆلكلۆری توركییە، بۆچی بە شیعرێكی تەواوی توركی نایڵێنەوە و بۆچی دەبێت، ئەو دێڕە شیعرەی ئیبراهیم ئەحمەد ببردرێت و بە ناوی خۆیانەوە بڵاوی بكەنەوە؟
كاتێك ئەو نموونانە هەن و بەرچاون، دوودڵ نابین لەوەی بڵێین، گۆرانیی (ئەی نیشتمان)ی حەسەن زیرەك، تورك بردوویەتی و چونكە دەوڵەتیشمان نەبووە، بۆیە هەر بەناوی خۆیانەوە بڵاویان كردووەتەوە.
نەشئەت ئێرتاش، بە یەكێك لە گۆرانیبێژە هەرە بەناوبانگ و گەورەكانی توركیا ناو دەبرێت، ئەگەرچی لە ژیاندا نەماوە، بەڵام خاوەنی دەیان ئاواز و تێكستی تایبەت بە خۆیەتی. لەناو موزیكی توركیا، وەكوو گۆرانیبێژێكی باڵا و رەسەن ناوی دەهێنرێت، بەڵام ئەویش گۆرانیی حەسەن زیرەك و رۆستەم ئیسكۆی بردووە و بەناوی خۆیەوە بڵاوی كردوونەتەوە، تەنانەت چەند نووسەرێكی تورك، چەند ساڵێك بەر لە ئێستا نووسیبوویان، دووچاری سەرسوڕمان بووین كاتێك زانیمان، نەشئەت گۆرانیی كوردیی بردووە و بە ناوی خۆیەوە بڵاوی كردوونەتەوە.
گۆرانیی (من تە دیت بوو)ی رۆستەم ئیسكۆ، لە ساڵی 1968 بڵاو كراوەتەوە، نەشئەت ئاوازەكەی بردووە و بە ناوی (گۆنوول داغی) لە 1971 بڵاوی كردووەتەوە، كە بە یەكێك لە گۆرانییە هەرە بەناوبانگەكانی دادەنرێت.
هەروەها گۆرانیی (رێگام دوورە)ی جوان حاجۆ لە 1970 بڵاو كراوەتەوە، نەشئەت هەمان ئاوازی بردووە و بە ناوی خۆیەوە لە 1989 بەناوی (تاتڵی دیلە گولەر یوزە) بڵاوی كردووەتەوە.
خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەرشیفی رۆژنامەی (باسنیوز) بەشی توركی، كە ئەوكات بە بەڵگەوە باسیان لەو گۆرانییەی حەسەن زیرەك كردبوو، كە نەشئەت بردبووی و بە ناوی خۆیەوە بڵاوی كردبووەوە.
ئەو ئاماژە دەدات، دوای دروستكردنی كۆماری توركیا لە 1924، یەكێك لە كارەكانی كۆماری توركیا ئەوە بووە، بچن لە ناوچەی ئەنادۆڵدا بگەڕێن، هەرچی داستان و ئاواز و فولكلۆری كورد و ئەرمەن و سریانییەكان هەیە، وەریبگێڕنە سەر زمانی توركیا و وەكوو تورك بە جیهانی بناسێنن، بۆیە لەو كاتەوە سەدان گۆرانیی كوردی لەلایەن توركەكانەوە دزراوە و بە ناوی فۆلكلۆری توركییەوە بڵاویان كردووەتەوە و خەڵكیان پێ چەواشە كردووە.