لە دوا ساڵانی سەردەمی ئیلخانییە مەغلەکاندا (حک: ح ٦٥٤- ح ٧٥٠)، بنەماڵەی میرانی کوردی ئەردەڵان بوون بە فەرمانڕەوای شارەزوور. ئەردەڵانەکان، بە کەڵکوەرگرتن لە بۆشایی دەسەڵات لە ناوچەکەدا، بەتایبەت لە ماوەی لاوازبوونی ئاقوینلووەکان (ح ٨٧٨) تا دەرکەوتنی سەفەوییەکان (ح ٩٠٧)، سنووری دەسەڵاتەکەیان لە مووسڵ و هەولێرڕا گەیاندە هەمەدان، قەڵای زەڵم لە بناری رۆژاوای ساخەکانی اورامان*/ هۆرامان، کە بە سەر دەشتی شارەزووردا دەڕوانی، سنووری ناوەندی دەسەڵاتی ئەردەڵانەکان بوو.

بە دەسپێکردنی فراوانخوازیی عوسمانییەکان لە کوردستاندا، سوڵتان سلێمانی قانوونی بە ناردنی سوپایەک بۆ شارەزوور، مەئموون بەگی دووەم (حک ٩٤٢-٩٤٤)، میری ئەو دەمەی ئەردەڵانەکانی لە قەڵای زوڵمدا گەمارۆ دا و قۆڵبەستی کرد و ناردیە ئیستانبوڵ؛ بەڵام سورخاب بەگی ئەردەڵان، مامی مەئموون بەگ، کە فەرمانڕەوای قەڵای مەریوان و دەوروبەرەکەی بوو، پاش ماوەیەک بە هاوپەیمانی لەگەڵ شاتەهماسبی سەفەوی، شارەزووری گرتەوە (بدلیسی، ج ١، خ ٨٣-٨٥).

پاشان، گەرچی ناوەندی دەسەڵاتی ئەردەڵانەکان لە دەڤەری شارەزوور و قەڵای زەڵم ڕا گوازرایەوە بۆ قەڵاگەلی مەریونا، پاڵنگان/ پەڵەنگان و حەسەن ئاوا، میرانی ئەردەڵان لە سەرپاکی سەدەی دەیەم و نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەمدا، لە ناکۆکی و شەری نێوان سەفەوی و عوسمانییەکان کەڵکیان وەرگرت و توانییان دەسەڵاتی خۆیان لە شارەزووردا درێژە پێبدەن (منصور بخت و سعیدی، ص ١٢٧- ١٣٤). هەر کە ئەم شەڕانە بڕانەوە، بە گوێرەی پەیماننامەی ”ذهاب*“ ( لە ساڵی ١٠٤٩ کۆچی) دەڤەری شارەزوور درا بە عوسمانییەکان (والە اصفهانی، ص ٢٨٠؛ وحید قزوینی، ص ٣٩٠). بەم رەنگە، دەسەڵاتی میرانی ئەردەڵان لەوێ نەما (نیز اردلان*).

پاش زاڵبوونی عوسمانیەکان لە ناوچەکەدا، لە دەسپێکی سەدەی دوازدەم، ویلایەتێک بە ناوی شارەزوورەوە بە ناوەندێتیی کەرکووک، پێک هات کە سەرەڕای دەڤەری دیرۆکیی شارەزوور، چەند دەڤەری بەرفراوانی تریشی وەک دەوروبەری کەرکووک و هەولێر تا نزیکەی مووسڵیشی دەگرتەوە.
عوسمانییەکان لە دەڤەرە جیاکانی ویلایەتی شارەزوور، دانیان بە دەسەڵاتی میرە خۆجێییەکاند نابوو.

دەشتی شارەزوور و دەڤەری دیرۆکیی شارەزوور، بەشێک بوون لە سنووری دەسەڵاتی میرانی بابان کە ناوەندی میرایەتییەکەیان سەرەتا لە قەڵاچوالان و لە سەرەتای سەدەی سێزدەشەوە، شاری سلێمانی بوو ( بابان*؛ سلیمانیە*) لە سۆنگەی سەنگ و ناوبانگی شارەزوور لەنێو ناوچەکانی بن دەسەڵاتی بابان، لە هەندێک لە چاڤکانیەکانی ئەو سەردەمە بەتایبەت چاڤکانیە فارسیەکانی سەردەمی قاجار، ناوی بابانەکان وەک میرانی شارەزوور هاتووە (استرآبادی، ص ٣٨٤؛ خاوری شیرازی، ج ١،ص ٢٣١؛ اعتمادالسلطنە، ج ٣، ص ١٤٧٨)، بەڵام لە راستیدا شاری سلێمانی، ناوەندی میرایەتیی بابان، بەدەر بوو لە سنووری دەڤەری شارەزوور. کە لە شارۆچکەی عەربەت لە باشووری رۆژهەڵاتی سلێمانییەوە دەستی پێدەکرد، لە نێوەندی سەدەی سێزدەمدا، برێتی بوو لە دوو شاری هەڵەبجە و گوڵعەنبەر، سەر بە سەنجەقی سلێمانی، لە ویلایەتی شارەزوور (کەرکوک) و لە رۆژهەڵاتەوە هاوسنووری ناوچەکانی، هەورامان، مەریوان و جوانڕۆ بوو؛ شارۆچکەی گوڵعەنبەر، ناوەندی دەڤەری شارەزوور بوو (ریچ1، ج ١،ص ١١٣، پانویس؛ خورشیدپاشا2, ص١٦٩؛ مشیرالدولە تبریزی، ص ١٣٢). عەشیرەی جاف لە هەردوو وەرزی زستان و پاییزدا لە دەشتی شارەزوور دەمایەوە و هاوینانیش رووی دەکردە ناوچە کوێستانییەکانی رۆژهەڵاتی شارەزوور (ریچ، ج ١، ص ١١٢؛ دیوان بیگی، ص ٨٠).

مەولانا خالیدی شارەزووری (کۆچی دوایی ١٢٤٢) ناسراو بە خالیدی نەقشبەندی*، سۆفی و زانای شافیعی و یەکێک لە شێخەکانی ”نەقشبندییە“ لە کوردستاندا، پاشناوەکەی شارەزوورییە و وا دیارە لەناو عەشیرەتەکانی ئەم دەڤەرەدا لەدایک بووە (ریچ، ج ١، ص ١٤١)، پاش نەمانی دەسەڵاتی دوا میری بابان لە ساڵی ١٨٦٧، دەڤەری شارەزوور راستەوخۆ لە لایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە بەڕێوە دەبرا (محمد امین زکی، ١٣٥٨، ص ١١٨؛ نیز سلیمانیە*).

لە دابەشبوونە ئیدارییەکەی کۆتایی دەسەڵاتی عوسمانیدا، دەڤەری دیرۆکی شارەزوور بە نزیکە بریتی بوو لە دوو شاری هەڵەبجە و گوڵعەنبەر، سەر بە سەنجەقی سلێمانی، لە ویلایەتی مووسڵ؛ ئەمە لە کاتێکدا بوو کە ناوی شارەزوور بە فەرمی لە سەر سەنجەقی کەرکووک دانرابوو (سامی، ذیل ” سلیمانیە“ ، ” شهرزور“ ، ” گلعنبر“) بە رووخانی دەسەڵاتی عوسمانی، دەڤەری شارەزوور لە ساڵی ١٣٠٤ی کۆچی/ ١٩٢٥ی زایینی، وەکوو بەشەکانی تری ویلایەتی مووسڵ، لکێندرا بە دەوڵەتی تازەدامەزراوی عێراقەوە (سلیمانیە*).

سەرچاوە: دانشنامە جهان اسلام - شمارە ٢٨