رێکكەوتننامەی جەزائیر، یەکێکە لە دیارترین رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان، کە کاریگەریی قووڵی لەسەر مێژووی سیاسیی ناوچەکە و بەتایبەت لەسەر دۆزی کورددا هەبووە.

 ئەم رێککەوتننامەیە لە ٦ی ئاداری ١٩٧٥، لەنێوان شای ئێران محەمەد رەزا پەهلەوی و سەدام حوسێن (کە ئەوکات جێگری سەرۆکی عێراق بوو) بە نێوەندگیریی هەواری بومەدیەن سەرۆکی جەزائیر، واژۆ کرا.

لەم وتارەدا هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر ناوەڕۆکی رێککەوتننامەکە و کاریگەرییەکانی لەسەر کورد و چۆن دواجار بووە سەرەتایەک بۆ پرۆسەی روخاندنی رژێمی بەعس لە عێراقدا.

ناوەڕۆکی رێکكەوتننامەکە

رێکكەوتننامەی جەزائیر چەند بەندێکی گرنگی لەخۆ گرتبوو، کە بەپێی دەقی رەسمیی رێکكەوتننامەکە بریتی بوون لە:

1- دیاریکردنی سنووری نێوان عێراق و ئێران: بەپێی پرۆتۆکۆلی قوستەنتینییەی ساڵی ١٩١٣ و کۆنووسەکانی لێژنەی دیاریکردنی سنوور لە ساڵی ١٩١٤.

2- دیاریکردنی سنووری ئاوی لە شەتولعەرەب: بەپێی هێڵی تالوک (ناوەڕاستی ڕێڕەوی رووبارەکە)، کە دەستکەوتێکی گەورە بوو بۆ ئێران.

3- پابەندبوونی هەردوو لا بە رێگرتن لە چالاکیی سەربازی: بەشێکی گرنگی رێکكەوتننامەکە بریتی بوو لە پابەندبوونی هەردوولا بە چاودێریی توندی سنوورەکان بۆ رێگرتن لە هەر جۆرە چالاکییەکی (سەربازی) کە بە واتایەکی دیکە، کۆتاییهێنان بوو بە پشتگیریی ئێران بۆ شۆڕش و بزووتنەوەی چەكداریی کورد.

رۆڵی خراپی رێککەوتننامەکە لەسەر بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستان

خیانەتی شای ئێران بەرامبەر بە بزووتنەوەی کوردی

رێکەوتننامەی جەزائیر وەک خیانەتێکی گەورە لە بزووتنەوەی کوردی ژماردە دەکرێت. شای ئێران، کە تا ئەوکاتە یەکێک بوو لە بەهێزترین پشتیوانەکانی شۆڕشی ئەیلوول بە سەرکردایەتیی بارزانیی نەمر، لەناکاو و بەبێ ئاگادارکردنی سەرکردایەتیی کورد، لەگەڵ رژێمی بەعس رێک کەوت و هەموو پشتگیرییەکانی بۆ کورد راگرت.

گرنگترین دەرەنجامەکانی ئەم خیانەتە بۆ سەر بزووتنەوەی کوردی:

1- بڕینی پشتگیریی سەربازی:

 ئێران بەشێکی گرنگی لە چەک و تەقەمەنی و پێداویستیی سەربازی بۆ شۆڕشی کوردی دابین دەکرد. بە کشانەوەی ئێران، شۆڕش لە رووی سەربازییەوە گورزێکی کوشندەی بەر کەوت.

2- داخستنی سنوورەکان:

بە داخستنی سنوورەکان لەلایەن ئێرانەوە، شۆڕش كەوتە تەنگژەیەکی گەورەی لۆجیستی و مرۆیی.

3- تێکشکاندنی رۆحی خەباتی کورد:

بە شێوەیەکی سایکۆلۆژی، ئەم رێککەوتنە بووە هۆی نزمبوونەوەی ورەی پێشمەرگە و خەڵکی سڤیل.

4- کۆتاییهاتنی شۆڕشی ئەیلوول:

بە دەرەنجامی ئەم خیانەتە گەورەیە، شۆڕشی ئەیلوول، کە ١٤ ساڵ بەردەوام بوو، تووشی نسكۆ هات و زیاتر لە ٢٠٠ هەزار کوردی سڤیل و پێشمەرگە پەنایان بردە بەر ئێران.

هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتننامەکە و دەرەنجامەکانی

 هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتننامەکە

لەدوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ و رووخانی رژێمی شا، لە لایەن سەدام حوسێن، کە ئیتر بووبوو بە سەرۆکی عێراق و هەوڵی دا سوود لە لاوازیی ئێران وەربگرێت و رێککەوتننامەکە هەڵبوەشێنێتەوە. ئەو باوەڕی وابوو، کە دەتوانێت بە لەناوبردنی رژێمی تازەی ئیسلامیی ئێران، دەستکەوتە لەدەستچووەکانی عێراق لە شەتولعەرەب بگەڕێنێتەوە و دەستی باڵا لە ناوچەکەدا بەدەست بهێنێت. ئەمەش سەرەتای شەڕێکی دوورودرێژ بوو، کە هەشت ساڵی خایاند (١٩٨٠- ١٩٨٨).

ئەو شەڕە خوێناوییە، کە بە شەڕی یەکەمی کەنداو ناسراوە، دەرەنجامی گەورەی لێ کەوتەوە:

1- وێرانبوونی ئابووریی عێراق:

 عێراق کە پێش شەڕ لە رووی ئابوورییەوە دەوڵەتێکی بەهێز بوو، لەکۆتایی شەڕدا غەرقی قەرز و تێکشکان بوو. سەدان ملیار دۆلار قەرزی لەسەر کەڵەکە ببوو.

2- لاوازبوونی سوپای عێراق:

سوپای عێراق کە پێش شەڕ یەکێک بوو لە سوپا بەهێزەکانی ناوچەکە، بە میلیۆنان کەسی لێ کوژرا و بریندار بوو.

3- قەیرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی:

ناڕەزایی گەورە لە ناوخۆی عێراق و بەتایبەت لە باشوور و کوردستان سەری هەڵدا.

داگیرکردنی کوەیت و دەرەنجامەکانی

سەدام حوسێن، کە خوێندنەوەیەکی هەڵەی بۆ پێگەی خۆی لە ناوچەکە و پەیوەندیی نێودەوڵەتی هەبوو، بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئابووری و رزگاربوون لە قەرزەکان، لە ٢ی ئابی ١٩٩٠ بڕیاری داگیرکردنی کوەیتی دا. ئەم بڕیارە دواجار بووە هۆکاری کۆتایی بۆ سەرەتای رووخانی رژێمەکەی. ئەمەش بەهۆی:

1- گەمارۆی ئابووریی نێودەوڵەتی:

 کۆمەڵگای نێودەوڵەتی گەمارۆیەکی توندی خستە سەر عێراق، کە ماوەی ١٣ ساڵی خایاند (١٩٩٠- ٢٠٠٣).

2- هێرشی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی:

زیاتر لە ٣٥ وڵات  بە سەرکردایەتیی ئەمریکا، هێرشێکی سەربازییان کردە سەر عێراق و لە ماوەیەکی کورتدا کوەیتیان ئازاد کرد.

3- ناوچەی دژەفڕین لە باکوور:

بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایش، کە خێرا دەرچوو، ناوچەی دژەفڕینی لە باکووری عێراق (هێڵی ٣٦) دروست کرد بۆ پاراستنی کوردەکان.

ئاوەدانکردنەوەی کوردستان و دامەزراندنی حکوومەتی هەرێم

دوای کۆڕەوی ملیۆنی خەڵکی کوردستان لە ١٩٩١، کە وێنەیەکی زەقی مرۆیی لە میدیای جیهانیدا پیشان دا و دوای دروستبوونی ناوچەی ئارامی لە باکووری عێراق بەپێی بڕیاری ٦٨٨، پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان دەستی پێکرد:

1- گەڕانەوەی ئاوارەکان: بە ملیۆنان کوردی ئاوارە گەڕانەوە سەر ماڵ و زێدی خۆیان.

2- هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان: لە ١٩٩٢دا یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو.

3- پێکهێنانی یەکەم حکوومەتی هەرێم: لە هەمان ساڵدا یەکەم حکوومەتی هەرێمی کوردستان پێک هێنرا.

4- قۆناغی خۆبەڕێوەبەری: سەرەڕای قەیران و ناکۆکیی ناوخۆیی، کوردستان توانیی ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری بەرەوپێش ببات.

5- رووخانی سەدام و بەعس: کۆتایی کابووسەکان،

گەمارۆی ئابووریی (١٩٩١- ٢٠٠٣)، ناکۆکیی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، قەیرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەناوخۆدا و سەرکوتکردنی بێبەزەییانەی شیعەکان لە باشوور و کورد لە باکوور، رژێمی بەعسی خستە دۆخێکی زۆر لاوازەوە. دواجار لە ساڵی ٢٠٠٣، ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بڕیاری رووخاندنی رژێمەکەیان دا و لە ماوەیەکی کورتدا بەغدادیان داگیر کرد و کۆتاییان بە ٣٥ ساڵ دەسەڵاتی حزبی بەعس هێنا.

ئەنجامگیری

رێکكەوتننامەی جەزائیر، کە تاکوو ئێستا ٤٩ ساڵ بەسەر واژۆکردنیدا تێپەڕیوە، وەک یەکێک لە ڕەشترین لاپەڕەکانی مێژووی کورد دەمێنێتەوە. ئەم رێکكەوتننامەیە لەڕاستیدا خاڵی وەرچەرخان بوو نەک تەنیا بۆ کورد، بەڵکوو بۆ هەموو ناوچەکە. ئەگەرچی کورد لەو سەردەمەدا قوربانییەکی گەورەی دا و شۆڕشێکی پڕشکۆی لەدەست دا، بەڵام بەدرێژایی ئەو زنجیرە رووداوانەی، کە رێکەوتننامەکە بووە هۆکاریان، دواجار بارودۆخی کورد بەرەو باشتر گۆڕا و بەشێکی گرنگی خاکی کوردستان گەیشتە قۆناغی خۆبەڕێوەبەری.

بەڵام گرنگە ئەوە بزانین، کە ئەم پێشکەوتنانە بە قوربانی و خوێنی شەهیدانی کورد و ماندووبوونی خەڵکی کوردستان بەدەست هاتوون، نەک بە بەخشندەیی هیچ لایەنێکی دەرەکی.

سەرچاوەکان:

1- دەقی رێکكەوتننامەی جەزائیر (١٩٧٥)، ملحق رقم (٥١) و (٥٢) لە بەڵگەنامە فەرمییەکانی عێراق.

2- مەسعود بارزانی، "بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد"، بەرگی سێیەم.

3- دەیڤید ماکداول، "مێژووی هاوچەرخی کورد".

4- مێژووی راپەڕینی بەهاری ١٩٩١، دەزگای رۆشنبیری و راگەیاندنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.

5- قادر فەتاح، "رێککەوتننامەی جەزائیر و کاریگەرییەکانی لەسەر شۆڕشی ئەیلوول".

6- "تاوانەکانی رژێمی بەعس لە کوردستانی عێراق"، وەزارەتی مافی مرۆڤی حکوومەتی هەرێمی کوردستان.